09 januari 2011

Een kaart van 450 jaar oud

Bij mijn onderzoek naar de molenaars in Elburg deed ik een verrassende ontdekking. Jacob van Deventer, een cartograaf ofwel tekenaar van landkaarten, had rond 1560 de omgeving van Elburg in kaart gebracht. Op de kaart staan enkele molens aangegeven, waarvan je het idee krijgt dat ze zijn bedoeld als versiering.


Het linkergedeelte is een fragment van de kaart van Jacob van Deventer, die ik vond op de website van de Nationale Bibliotheek van Madrid. Die vindplaats is van belang, maar daarover later.
Het kaartgedeelte toont een stukje van de vesting Elburg, met daaronder de Steenweg recht naar beneden en het Bagijnendijkje schuin naar linksonder. Aan de Steenweg staan drie molens getekend. Mijn eerste gedachte, dat dit min of meer verluchtigingen waren, bleek niet te kloppen. Toen ik de kaart uit 1560 (eigenlijk 1564) vergeleek met de kadasterkaarten uit 1832, bleek dat de drie molens exact op de goede plaats waren ingetekend. In 1832 bestond er nog maar een, de onderste, op de hoek van de Steenweg en de Molenweg. Op de plaats van de middelste molen is een apart stukje land ingetekend. Dat was toen in gebruik als tuin, te midden van een weiland dat in de volksmond de naam Molenkamp droeg. Op de plek van de bovenste molen zit er een rare kronkel in de getekende erfafscheiding.
Kortom, de molens zijn ingetekend op de plek waar ze ooit stonden. Inmiddels is de onderste molen er ook niet meer, want deze werd afgebroken in 1897. De molen die ervoor in de plaats kwam, legde in 1930 het loodje door een felle brand.
Maar waarom was die kaart nou zo exact en waarom was de vindplaats belangrijk? De opdracht voor het tekenen van de kaarten kwam van de Spaanse vorst Filips II, die zijn troepen de weg wilde wijzen in De Nederlanden. We weten inmiddels hoe dat is afgelopen. Vandaar ook, dat een mooi exemplaar van de ingebonden atlas van Jacob van Deventer wordt bewaard in Madrid. Wie dat zelf wil bekijken, moet naar de website van de bibliotheek. In het zoekvenstertje de naam Deventer intypen en dan op het hokje met het vergrootglaasje klikken.

Update: En dan blijkt toch, dat het verhaal ietsje anders in elkaar steekt. Filips II heeft de kaarten niet besteld bij Van Deventer. Voorin de atlas staat namelijk, vrij vertaald: "Dit kaartenboek is verkregen door Carlos V in Vlaanderen - in het jaar 1545". En Carlos V (hier Karel V) was de vader van de toen 18-jarige Filips. De kaarten hebben ook een andere kleurstelling dan de kaarten die we hier kunnen vinden. Ter vergelijking een fragment van de kaart uit Madrid (links) en de kaart die het Gelders Archief op zijn website heeft staan. De uitvoering is anders, de inhoud echter nagenoeg identiek. En dat toont meteen aan, dat Elburg al voor 1545 beschikte over drie molens ten zuiden van de vesting.

4 opmerkingen:

Yvette Hoitink zei

Hmm, ik meen toch vrij zeker te weten dat Van Deventer die kaarten rond 1565 heeft gemaakt, zowel in net als in minuut. De netversies liggen in Madrid en de minuten soms in andere archieven. Zo te zien is het plaatje dat je bij 1564 hebt van de steendruk van Fruin (eind 19e eeuw), die heeft hij gemaakt op basis van de netexemplaren in Madrid. Die kleuren zijn veel homogener dan bij Van Deventer.

Heb je een linkje naar die tekst van 1545?

Richard Keijzer zei

@Yvette: De tekst in kwestie staat op scan 006 van het boek, in de marge boven de kaart van Vlissingen. Die vermelding van het jaartal 1545 intrigeert me, dus heb ik een mailtje gestuurd naar de Biblioteca Nacional de EspaƱa met de vraag hoe ze daaraan komen. Ik heb goede hoop dat ik binnen afzienbare tijd antwoord krijg. Als het waar is, dan zijn de kaarten van Van Deventer zo'n 20 jaar ouder dan algemeen wordt aangenomen. Ik had tot deze week ook alleen jaren in de buurt van 1565 gehoord/gezien en gelezen.

Yvette Hoitink zei

Ik heb de tekst gezien en ben het met je eens dat er duidelijk staat dat het om Karel V in 1545 gaat. Ik twijfel echter of het een eigentijdse aantekening is. Het handschrift doet mij 18e eeuw (of laat 17e eeuws) aan.

Ik denk dat we deze vraag alleen kunnen beantwoorden met een inhoudelijke analyse. Als we uit andere bronnen weten dat een bepaald gebouw of vestingwerk tussen 1545 en 1565 gebouwd is, dan is het wel of niet voorkomen van dat bouwwerk een duidelijke aanwijzing voor de productiedatum van de kaart. Ik zal het ook eens bij onze studiekring historische cartografie in de groep gooien.

Anoniem zei

En? Wat is de uitkomst van de inhoudelijke analyse (vd studiekring)?

Groetjes,

Nieuwsgierig Aagje.